23. Στις τοιχογραφίες του παλαιού καθολικού της Μονής των Αγίων Σαράντα, αναγνωρίζουμε την υπογραφή του ζωγράφου Κωνσταντίνου Μανασσή.

Οι τοιχογραφίες εκτός από τους ναούς εμφανίζονται συχνά και στις ιδιωτικές κατοικίες. Αποτελούν δείγμα πλούτου και προνόμιο των ισχυρών, και ολοκληρώνουν την εικόνα ενός πολυτελούς κτηρίου. Οι ζωγράφοι δεν ανήκουν στην κατηγορία των απλών τεχνιτών, αλλά είναι «καλλιτέχνες», ενώ ανάλογα με το ταλέντο τους διαθέτουν οικονομική άνεση και κοινωνική αναγνώριση.

Οι τοιχογράφοι είναι αποκλειστικά άνδρες και κυρίως κληρικοί, μοναχοί αλλά και λαϊκοί. Κάθε πατέρας κληροδοτεί στο γιο του, αν αυτός έχει καλλιτεχνική έφεση, την εργασία και τα εργαλεία του. Γυναίκες ζωγράφοι συναντώνται μόνο στη ζωγραφική των φορητών εικόνων ή και των χειρογράφων, δραστηριότητες που μπορούν να γίνουν μέσα στο σπίτι.

24. Ο Άγιος Πέτρος Αλεξάνδρειας.

Οι ζωγράφοι μετακινούνται μέσα και έξω από την αυτοκρατορία, μόνοι τους ή και σε ομάδες, αλλά και ως οικογενειακά συνεργεία, εργαζόμενοι κυρίως από το Μάιο έως τον Οκτώβριο. Για να μάθει κανείς την τέχνη του ζωγράφου, πρέπει να μαθητεύσει πολλά χρόνια κοντά σε έναν έμπειρο δάσκαλο, ο οποίος του παρέχει στέγη, τροφή και ένδυση.

Αρχικά προετοιμάζουν την επιφάνεια που θα ζωγραφίσουν, τοποθετώντας πολλά στρώματα κονιάματος. Έπειτα σχεδιάζουν την παράσταση και συνεχίζουν βάζοντας προσεκτικά τα χρώματα, πρώτα τα σκούρα, κατόπιν τα πιο φωτεινά και τελικά ολοκληρώνουν το σχέδιό τους με τις λεπτομέρειες, ξεκινώντας από τα ψηλότερα προς τα χαμηλότερα σημεία. Τα υλικά που χρησιμοποιούν (χρώματα, πινέλα κ.ά.) προέρχονται αποκλειστικά από τη φύση. Ως βοηθήματα χρησιμοποιούν διάφορα σχέδια, που με μεγάλη προσοχή μεταφέρονται από γενιά σε γενιά και σε κάποιες περιπτώσεις πωλούνται.

25. Χορός Αγγέλων.

Διάφορες συμφωνίες γίνονται ανάμεσα στον παραγγελιοδότη και τον ζωγράφο, καθορίζοντας την έκταση της εργασίας, τον απαιτούμενο χρόνο εκτέλεσης αλλά και την αμοιβή. Η τελευταία, στα χρόνια της ύστερης αρχαιότητας (διάταγμα Διοκλητιανού – τέλη 3ου αιώνα), ήταν 75 δηνάρια ημερησίως για τον τοιχογράφο και 150 για τον εικονογράφο, ο οποίος ζωγράφιζε τις κύριες παραστάσεις και είχε όλη την ευθύνη του έργου. Αργότερα όμως οι καλλιτέχνες αυτοί, όπως εξάλλου και άλλοι τεχνίτες, πληρώνονταν και σε είδος.

Οι ζωγράφοι δεν έχουν μεγάλα περιθώρια παρέμβασης στο πρόγραμμα που ο χορηγός τους καθορίζει και δεν υπογράφουν συχνά τα έργα τους. Κάτι τέτοιο αλλάζει στους υστεροβυζαντινούς χρόνους, και ιδιαίτερα στην Κρήτη του 15ου αιώνα, οπότε εμφανίζονται όχι μόνο υπογραφές αλλά και προσωπογραφίες των ζωγράφων μέσα στα έργα τους.

26. Ο γάμος στην Κανά.