Εκπαιδευτικοί στόχοι

Οι μαθητές έχουν τη δυνατότητα:

• να γνωρίσουν τους ποικίλους τομείς μέσα από τους οποίους εκφράζεται η επαφή του Βυζαντίου με τη Δύση (πολιτική-διπλωματία, οικονομία-εμπόριο, πολιτισμός-τέχνη-πνευματική ζωή),
• να συνειδητοποιήσουν ότι το Βυζάντιο αποτελεί μέρος μιας παγκόσμιας πολιτικής κατάστασης, στο πλαίσιο της οποίας, κατά τους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου, αναπτύσσονται ιδιαίτερα τα κράτη της δυτικής Ευρώπης, ενώ Φράγκοι και Λατίνοι καταλαμβάνουν τα εδάφη της Αυτοκρατορίας και εγκαθίστανται σε αυτά,
• να αντιληφθούν και να εκτιμήσουν τη σημασία της προσφοράς του Ελληνισμού στην ευρωπαϊκή Δύση, αλλά και στον παγκόσμιο πολιτισμό,
• να κατανοήσουν τη διαδικασία όσμωσης μεταξύ Βυζαντίου και μεσαιωνικής Δύσης μέσα από την παρατήρηση τόσο έργων τέχνης όσο και αντικειμένων καθημερινού βίου, και να συνειδητοποιήσουν την ανάγκη αποδοχής των διαφορετικών ιδεών, αντιλήψεων και πεποιθήσεων,
• να αξιολογήσουν κάποιους από τους εξωτερικούς παράγοντες που οδήγησαν το Βυζάντιο στην παρακμή και την πτώση,
• να σέβονται τον πολιτισμό και τις παραδόσεις όλων των εποχών και όλων των λαών,
• να αναπτύξουν θετική στάση απέναντι στην πολυπολιτισμικότητα και την ειρηνική συνύπαρξη των λαών και να αναγνωρίζουν και να αποδέχονται την ανάγκη και την αξία της διεθνούς συνεργασίας και
• να γνωρίσουν στοιχεία της τοπικής ιστορίας.

Διδακτική προσέγγιση

Η ενότητα αυτή συνδέεται με το μάθημα της Ιστορίας. Για να βοηθήσουμε τα παιδιά να κατανοήσουν το ιδιαίτερα δύσκολο και πολυσύνθετο θέμα των σχέσεων και των αλληλεπιδράσεων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας με τη Δύση κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο θα πρέπει αρχικά να παραθέσουμε συνοπτικά γενικά στοιχεία για την εξελικτική πορεία και την πρόοδο των κρατών της δυτικής Ευρώπης καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα (Δυτική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, Καρλομάγνος, Αγία Ρωμαϊκή αυτοκρατορία του γερμανικού έθνους, ιταλικά κρατίδια κ.ά.), αλλά και για τους ιδιαίτερους και ιδιόμορφους, συχνά, συσχετισμούς που διαμορφώνονται ανάμεσα στους δύο κόσμους (Σχίσμα, εμπορικές συμφωνίες, Σταυροφορίες κ.ά.). Στη συνέχεια θα πρέπει να επικεντρώσουμε στους επιμέρους τομείς που εντοπίζονται οι επαφές και οι αλληλεπιδράσεις αυτές (πολιτική, διπλωματία, εκκλησία, εμπόριο, πνευματική ζωή, τέχνη κ.ά.) για να καταλήξουμε στις ιδιαίτερα στενές σχέσεις που διαμορφώνονται κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο, εξαιτίας της κατάκτησης του Βυζαντίου από τους Φράγκους και τους Λατίνους της Δ΄ Σταυροφορίας και της εγκατάστασής τους για μακρό χρονικό διάστημα σε πρώην εδάφη της αυτοκρατορίας, καθώς και μέσα από τις συχνότερες πλέον επισκέψεις, αλλά και την εγκατάσταση Βυζαντινών στη Δύση. Επικεντρώνουμε, βέβαια, κυρίως στην περιοχή του Δεσποτάτου του Μορέως και επισημαίνουμε τα στοιχεία που μας δίνει στον τομέα αυτό η ίδια η καστροπολιτεία του Μυστρά, μέσα από ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα (εγκατάσταση Δυτικών, βυζαντινοί λόγιοι που μεταβαίνουν στη Δύση, γάμοι δεσποτών με δυτικές πριγκίπισσες, εμπορικές σχέσεις με τη Δύση, δυτικά στοιχεία στην τέχνη, αλλά και σε αντικείμενα της καθημερινής ζωής, όπως π.χ. τα ενδύματα, χρήση οικοσήμων, επιγραφές με ονόματα δυτικών κ.ά.).

Στη συνέχεια καλούμε τους μαθητές να πραγματοποιήσουν οι ίδιοι μια έρευνα και να αναζητήσουν μνημεία της περιοχής τους με δυτικά στοιχεία ή και ολόκληρα οικοδομικά σύνολα που κατασκευάστηκαν από τους Δυτικούς (κάστρα, ναούς, δημόσια κτίρια, ιδιωτικές οικίες κ.ά.), καθώς και δυτικές επιρροές σε εκφάνσεις του καθημερινού βίου μιας περιοχής (ονόματα, επώνυμα οικογενειών, ονοματολογία περιοχών, εκκλησία, έθιμα που επιζούν από εκείνη την εποχή κ.ά.). Τα στοιχεία που θα συγκεντρώσουν θα παρουσιαστούν στην τάξη συνοδευόμενα πιθανόν και από την ανάλογη φωτογραφική, σχεδιαστική ή βιβλιογραφική τεκμηρίωση.

Το θέμα των σχέσεων του Βυζαντίου και της Δύσης μπορεί να συσχετισθεί επίσης και με το μάθημα της νεοελληνικής λογοτεχνίας διερευνώντας τις επιρροές που σημειώθηκαν στην ποίηση κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο ή και αργότερα στις λατινοκρατούμενες περιοχές (ιπποτικό μυθιστόρημα, κρητική λογοτεχνία κ.ά.)

Εποπτικά μέσα

• Ιστορικός χάρτης της Ευρώπης κατά τον όψιμο μεσαίωνα, όπου απεικονίζονται η Βυζαντινή αυτοκρατορία και τα κράτη της Δύσης, σε συνδυασμό με τις διαδρομές των εμπορικών οδών και των στρατιωτικών επιχειρήσεων (Σταυροφορίες).
• Φωτογραφίες των δυτικών διακοσμητικών στοιχείων που απαντούν στα μνημεία του Μυστρά.
• Φωτογραφίες που τεκμηριώνουν τη χρήση δυτικότροπων ενδυμάτων στον Μυστρά.
• Μικρογραφίες χειρογράφων όπου απεικονίζονται προσωπικότητες της Δύσης που επισκέφτηκαν το Βυζάντιο, επαγγελματικές ενασχολήσεις ή στρατιωτικές επιχειρήσεις των Δυτικών στην Ανατολή ή των Βυζαντινών στη Δύση.
• Κείμενα παλαιότερα ή σύγχρονα, τα οποία αναφέρονται στις σχέσεις και τις επαφές Βυζαντίου και Δύσης.

Προτεινόμενες δραστηριότητες

Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης των μαθητών στον Μυστρά, τους καλούμε να εντοπίσουν αρχιτεκτονικά στοιχεία ή αντικείμενα που συνδέουν το χώρο με τη Δύση, όπως τα παλάτια, ο διάκοσμος του κωδωνοστασίου και της ανατολικής όψης της Παντάνασσας, ο γλυπτός διάκοσμος της Περιβλέπτου, αλλά και οι καταχύστρες στον οχυρωματικό της περίβολο, τα οξυκόρυφα παράθυρα κάποιων οικιών, το γυναικείο ένδυμα και το επιστύλιο τέμπλου από το μουσείο με το όνομα και το οικόσημο της Ισαβέλλας ντε Λουζινιάν κ.ά. Τα παραπάνω μπορούν να αναζητηθούν με τη μορφή παιχνιδιού δίνοντας στα παιδιά φωτογραφίες τους και προτρέποντάς τα να τα ανακαλύψουν κατά τη διάρκεια της πορείας τους. Κάποια από αυτά θα μπορούσαμε να προτρέψουμε τα παιδιά να τα σχεδιάσουν ή να τα ζωγραφίσουν.

Υποστηρικτικό υλικό

Βιβλιογραφία

• Α. Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. 1, Θεσσαλονίκη 1974.
• Χ. Α. Καλλιγά, Η Βυζαντινή Μονεμβάσια και οι πηγές της ιστορίας της, Αθήνα 2003.
• Π. Καλονάρος (εκδ.), Χρονικόν του Μορέως, Αθήνα 1966.
• Χρ. Μαλτέζου, Το Δεσποτάτο του Μορέως (1262-1461), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Θ΄, Αθήναι 1980, σ. 282-291.
• Μονεμβάσια. Αντικείμενα-Περιβάλλον-Ιστορία. Η Αρχαιολογική Συλλογή, Αθήνα 2001.
• Α. Λούβη-Κίζη, Οι κτήτορες της Περιβλέπτου του Μυστρά, Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, τ. ΚΔ΄, Αθήνα 2003, σ. 101-117.
• Α. Ορλάνδος, Τα Παλάτια και τα σπίτια του Μυστρά, Αθήναι 2000.
• Η Πολιτεία του Μυστρά, Μυστράς Αύγουστος 2001 - Ιανουάριος 2002, Κατάλογος έκθεσης Ώρες Βυζαντίου. Έργα και ημέρες στο Βυζάντιο, Υπουργείο Πολιτισμού, 5η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Αθήνα 2001.
• Μ. Χατζηδάκης, Μυστράς. Η Μεσαιωνική πολιτεία και το Κάστρο, Αθήνα 2005.
• W. Miller, H Φραγκοκρατία στην Ελλάδα, 1204–1566, Αθήνα 1990.
• St. Runciman, Μυστράς, μτφ. Π. Κορρέ, Τζ. Καπατσώρη, Αθήνα 1986.
• St. Sinos, Mistras, Reallexikon zur byzantinischen Kunst, B. V, Stuttgart 1999, σ. 380-518.
• D. Zakythinos, Le Despotat grec de Morée, Ι-ΙΙ, London 1973.

Έρευνα στο Ίντερνετ

• www.culture.gr (ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού)
• www.ypepth.gr (ιστοσελίδα του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, όπου μπορούν να αναζητηθούν οι φάκελοι του «Προγράμματος ΜΕΛΙΝΑ. Εκπαίδευση και Πολιτισμός» που αφορούν στο Βυζάντιο)
• www.hellenichistory.gr (ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού)
• www.english-heritage.org.uk (ιστοσελίδα του English Heritage της Μεγάλης Βρετανίας)
• www.benaki.gr (ιστοσελίδα του Μουσείου Μπενάκη)

Παρακολούθηση εκπαιδευτικών βιντεοταινιών

• Μυστράς (Υπουργείο Πολιτισμού/Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων)
• Μυστράς (Ίδρυμα Μελετών Λαμπράκη)

Εκπαιδευτικά CD-ROM

• ΣΟΦΙΑ. Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Τέχνης (Ίδρυμα Μελετών Λαμπράκη)
• Portraits of Byzantium. Faces and Aspects of Byzantine Culture (Lambrakis Research Foundation)

Εκπαιδευτικό επιτραπέζιο παιχνίδι

• Μυζηθράς, παιχνίδι σε μια καστροπολιτεία, ΥΠ.ΠΟ./Δ.Β.Μ.Μ.-5η Ε.Β.Α., Αθήνα 2001