Εκπαιδευτικοί στόχοι

Οι μαθητές έχουν τη δυνατότητα:

• να γνωρίσουν τομείς και εκφάνσεις της βυζαντινής κοινωνίας και να ενδιαφερθούν για την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της εποχής εκείνης,
• να εντοπίσουν τις βασικές και καθημερινές ανάγκες του πολίτη μιας βυζαντινής πόλης και να ανακαλύψουν πώς αυτές αντιμετωπίζονται,
• να συνειδητοποιήσουν τη σημασία των προσπαθειών του ανθρώπου για πρόοδο και καλύτερη ποιότητα ζωής,
• να κατανοήσουν την εξέλιξη που υπάρχει στα επαγγέλματα, στις τεχνικές μεθόδους στη χρήση των υλικών, καθώς και τους λόγους διατήρησης ή εξαφάνισης κάποιων από αυτά,
• να αντιληφθούν την επιρροή του ευρύτερου περιβάλλοντος στις ασχολίες των κατοίκων, καθώς και στην επιλογή και τη χρήση των υλικών,
• να κατανοήσουν τη μακραίωνη πορεία διαφόρων επαγγελμάτων και
• να συνειδητοποιήσουν την ανάγκη διατήρησης ορισμένων παραδοσιακών μορφών παραγωγής στην υπηρεσία του έργου της αναστήλωσης-συντήρησης, της διάσωσης δηλαδή της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.

Διδακτική προσέγγιση

Η ενότητα αυτή εντάσσεται στο γενικότερο ιστορικό πλαίσιο που αφορά στην καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο. Αναφερόμαστε στις μορφές παραγωγής που απαντούν κατά τη βυζαντινή περίοδο σε μια «αστική» κοινωνία, όπως αυτή του Μυστρά, και ειδικότερα στις ομάδες των τεχνιτών, οι οποίοι δραστηριοποιούνταν στο χώρο (αγγειοπλάστες, υποδηματοποιοί, υφαντουργοί, ξυλουργοί, σιδεράδες κ.ά.), καθώς και στις βιοτεχνικές εγκαταστάσεις, που πιθανότατα λειτουργούσαν στην ευρύτερη περιοχή (ελαιουργεία, ληνοί, μεταξουργεία, βυρσοδεψεία κ.ά.). Προσεγγίζοντας τους συγκεκριμένους τομείς παραγωγής προσπαθούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά να κατανοήσουν ποιες ανάγκες της συγκεκριμένης κοινωνίας εξυπηρετούσαν, πώς ήταν οργανωμένα τα εργαστήρια και οι βιοτεχνικές εγκαταστάσεις, ποια εργαλεία χρησιμοποιούσαν, ποιες είναι οι πρώτες ύλες που εκμεταλλεύονταν, πώς τις προμηθεύονταν, πού διοχετευόταν το αποτέλεσμα της παραγωγικής διαδικασίας. Δεδομένου ότι πολλές από τις ενασχολήσεις των Βυζαντινών αποτελούν παραδοσιακές μορφές παραγωγής που εντοπίζονται και στη σύγχρονη εποχή, χρήσιμη θα ήταν η αναγωγή της έρευνάς μας στο παρόν διερευνώντας, κατά περίπτωση, το βαθμό εξέλιξης ή τους λόγους εξαφάνισης των επαγγελμάτων αυτών, αλλά και τους παράγοντες που επέδρασαν στη διατήρησή τους ή μη, τονίζοντας τη σημασία που έχουν στο πλαίσιο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Παράλληλα μπορεί να εξεταστεί η αλλαγή που επέφερε η εκμηχάνιση της παραγωγής σε παραδοσιακές τεχνικές με αποτέλεσμα να αλλάξει ριζικά η παραγωγική διαδικασία.

Ιδιαίτερα μπορούν να μας απασχολήσουν επαγγέλματα που συνδέονται με την ίδια την κατασκευή-δημιουργία της πόλης, όπως οικοδόμοι, λατόμοι, λιθοξόοι, κεραμείς, ξυλουργοί. Οι τεχνίτες αυτοί θα αποτελέσουν μια επιμέρους ενότητα, δεδομένου ότι τα αποτελέσματα της δουλειάς τους είναι εύκολο να γίνουν αντικείμενο έρευνας και παρατήρησης από τους μαθητές μέσα από το μεγάλο αριθμό των βυζαντινών μνημείων που διατηρούνται μέχρι σήμερα. Παράλληλα θα επεκταθούμε και στο έργο της αναστήλωσης και της συντήρησης μνημείων και της διάσωσης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και πώς αυτό επιτυγχάνεται μέσα από τη διατήρηση ή αναβίωση κάποιων παραδοσιακών επαγγελμάτων (λιθοξόοι, μαρμαράδες, ξυλουργοί κ.ά.).

Παρουσιάζουμε στους μαθητές αρχαιολογικό υλικό από τον Μυστρά ή από άλλες βυζαντινές θέσεις (τοιχοποιίες, κεραμοσκεπές, πλίνθους, γλυπτά, τοιχογραφίες, μεταλλικά αντικείμενα, πήλινα ή υάλινα αγγεία κ.ά.), μέσα από φωτογραφίες. Στη συνέχεια τους καλούμε να αναγνωρίσουν τις συγκεκριμένες ομάδες τεχνιτών που εμπλέκονται στην κατασκευή ή την παραγωγή του, και να αναφερθούν στο υλικό που έχει χρησιμοποιηθεί, και στην προέλευσή του, εάν αυτό είναι δυνατό. Εξειδικεύοντας θα μπορούσαμε να αναφερθούμε στο έργο της αναστήλωσης, και μέσα από φωτογραφικό ή κινηματογραφικό υλικό ή μετά από μια επίσκεψή μας σε ένα μνημείο που αναστηλώνεται, να προσπαθήσουμε να αναγνωρίσουμε τις ειδικότητες που συμμετέχουν και κατά πόσο οι γνώσεις των παραδοσιακών τεχνικών είναι απαραίτητες για τη διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.

Επίσης, παροτρύνουμε τους ίδιους τους μαθητές να επισκεφτούν παραδοσιακούς τεχνίτες ή να ρωτήσουν ηλικιωμένους κατοίκους της περιοχής τους, οι οποίοι γνωρίζουν επαγγέλματα που έχουν εξαφανιστεί σήμερα, και να συγκεντρώσουν σχετικό υλικό, το οποίο θα παρουσιάσουν στην τάξη ή θα χρησιμοποιήσουν σε μια μικρή έκθεση όπου θα ξεναγούν οι ίδιοι οι μαθητές τους επισκέπτες τους. Το υλικό αυτό μπορεί να είναι φωτογραφικές ή κινηματογραφικές λήψεις με τις συγκεκριμένες δραστηριότητες, μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις των ίδιων των επαγγελματιών, εργαλεία ή υλικά που αυτοί χρησιμοποιούν, ή αντικείμενα που παράγονται στα εργαστήριά τους κ.ά.

Εποπτικά μέσα

• Αρχαιολογικό υλικό από τον Μυστρά ή άλλες βυζαντινές θέσεις που τεκμηριώνει επαγγελματικές δραστηριότητες των Βυζαντινών (αρχιτεκτονικά μέλη, οικοδομικό υλικό, μεταλλικά αντικείμενα, εργαλεία, πήλινα αγγεία, μήτρες κ.ά.).
• Μικρογραφίες χειρογράφων όπου απεικονίζονται επαγγελματικές δραστηριότητες των Βυζαντινών.
• Κείμενα παλαιότερα ή σύγχρονα, στα οποία γίνονται περιγραφές ασχολιών και επαγγελματικών δραστηριοτήτων της βυζαντινής περιόδου ή άλλων εργασιών που θα άρμοζαν στην εποχή εκείνη.
• Φωτογραφίες παραδοσιακών επαγγελμάτων που πιθανόν να επιζούν μέχρι σήμερα.
• Φωτογραφίες, σχέδια ή άλλο εποπτικό υλικό που σχετίζεται με τις εργασίες αναστήλωσης.

Προτεινόμενες δραστηριότητες

Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής μας στον αρχαιολογικό χώρο του Μυστρά καλούμε τους μαθητές να παρατηρήσουν τα μνημεία της καστροπολιτείας και τα αντικείμενα του μουσείου και να αναγνωρίσουν τις ομάδες των τεχνιτών που συνεργάστηκαν για τη δημιουργία τους. Παράλληλα με τη βοήθειά μας μελετούν τα υλικά και εντοπίζουν την προέλευση ορισμένων από αυτά (πέτρες από τον Μυστρά, αρχιτεκτονικά μέλη από την περιοχή της αρχαίας Σπάρτης), καθώς και ποια από τα υπόλοιπα κατασκευάστηκαν σε εργαστήρια για να μεταφερθούν στη συνέχεια στο χώρο (πλίνθοι, κεραμίδια, μεταλλικά ή ξύλινα αντικείμενα κ.ά.). Στη συνέχεια χωρίζονται σε ομάδες, η κάθε μια από τις οποίες αντιπροσωπεύει μια συγκεκριμένη κατηγορία τεχνιτών και καλείται να παρουσιάσει τις εργασίες που πραγματοποίησε στο συγκεκριμένο μνημείο. Μία από αυτές τις ομάδες θα αντιπροσωπεύει τους σύγχρονους αναστηλωτές, οι οποίοι θα προτείνουν τις εργασίες που απαιτούνται, για να αποκτήσει ξανά το μνημείο την αρχική του μορφή, και τα υλικά που πρέπει να προμηθευτούν.

Οι μαθητές μπορούν επίσης να επισκεφτούν ένα παλιό κτίριο κοντά στο σχολείο τους, μια βιοτεχνική ή βιομηχανική εγκατάσταση, μια ιδιωτική οικία ή ένα δημόσιο οίκημα, και να σημειώσουν τις φθορές που έχει υποστεί. Στη συνέχεια, χωρισμένοι σε ομάδες θα προτείνουν ποιες κατηγορίες τεχνιτών πρέπει να εμπλακούν για την αποκατάστασή του και να εξετάσουν αν αυτοί οι τεχνίτες υπάρχουν σήμερα στην αγορά εργασίας. Η πρότασή τους θα ολοκληρωθεί με τη διατύπωση της νέας χρήσης που θα επιθυμούσαν να έχει (μουσείο, σχολείο, βιβλιοθήκη, κατοικία, γραφεία, κατάστημα κ.ά.).

Επίσης οι σχολικές ομάδες θα μπορούσαν να παρακολουθήσουν τα εκπαιδευτικά προγράμματα που πραγματοποιούνται από την 5η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στους αρχαιολογικούς χώρους του Μυστρά και του Κάστρου Μονεμβασίας: «Εξερευνώντας τον Μυστρά», «Στον Μυστρά τον καιρό των Παλαιολόγων», και «Μονεμβασία, περί κτισμάτων συνέχεια…». Ανάλογα προγράμματα πραγματοποιούνται και σε άλλους αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία και μπορούν να αναζητηθούν μέσα από την ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού.

Υποστηρικτικό υλικό

Βιβλιογραφία

• Κ. Αρμενόπουλος, Πρόχειρον Νόμων ή Εξάβιβλος, Αθήνα, 1971
• Δ. Ευγενίδου, Κάστρα της Μακεδονίας και Θράκης, Αθήνα 1997
• Χ. Α. Καλλιγά, Η Βυζαντινή Μονεμβάσια και οι πηγές της ιστορίας της, Αθήνα 2003
• Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τ. 1-5, Αθήνα 1944-1950
• Π. Καλονάρος (εκδ.), Χρονικόν του Μορέως, Αθήνα 1966
• Α. Ορλάνδος, Τα παλάτια και τα σπίτια του Μυστρά, Αθήναι 2000
• Η Πολιτεία του Μυστρά, Μυστράς Αύγουστος 2001 - Ιανουάριος 2002, Κατάλογος έκθεσης Ώρες Βυζαντίου. Έργα και ημέρες στο Βυζάντιο, Υπουργείο Πολιτισμού, 5η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Αθήνα 2001
• Το Βυζάντιο ως Οικουμένη, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Οκτώβριος 2001 - Ιανουάριος 2002, Κατάλογος έκθεσης Ώρες Βυζαντίου. Έργα και ημέρες στο Βυζάντιο, Υπουργείο Πολιτισμού, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα 2001
• Μ. Χατζηδάκης, Μυστράς. Η Μεσαιωνική πολιτεία και το Κάστρο, Αθήνα 2005
• St. Runciman, Μυστράς, μτφ. Π. Κορρέ, Τζ. Καπατσώρη, Αθήνα 1986
• St. Sinos, Mistras, Reallexikon zur byzantinischen Kunst, B. V, Stuttgart 1999, σ. 380-518
• D. Zakythinos, Le Despotat grec de Morée, Ι-ΙΙ, London 1973

Έρευνα στο Ίντερνετ

• www.culture.gr (ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού)
• www.ypepth.gr (ιστοσελίδα του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, όπου μπορούν να αναζητηθούν οι φάκελοι του «Προγράμματος ΜΕΛΙΝΑ. Εκπαίδευση και Πολιτισμός» που αφορούν στο Βυζάντιο)
• www.hellenichistory.gr (ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού)
• www.english-heritage.org.uk (ιστοσελίδα του English Heritage της Μεγάλης Βρετανίας)
• www.benaki.gr (ιστοσελίδα του Μουσείου Μπενάκη)
• www.piop.gr (ιστοσελίδα του Πολιτιστικού Ιδρύματος της Τράπεζας Πειραιώς, όπου μπορεί να αναζητηθεί εκπαιδευτικό υλικό σχετικό με το θέμα)

Εκπαιδευτικό επιτραπέζιο παιχνίδι

• Μυζηθράς, παιχνίδι σε μια καστροπολιτεία, ΥΠ.ΠΟ./Δ.Β.Μ.Μ.-5η Ε.Β.Α., Αθήνα 2001