Ο νεολιθικός οικισμός στην Αυγή Καστοριάς αναπτύσσεται σε έκταση 30 στρεμμάτων σε λοφώδη περιοχή της Μεσοελληνικής Αύλακας, 10 χλμ. Ν-ΝΔ της Λίμνης της Καστοριάς και 500 μ. περίπου Δ-ΒΔ της πλατείας της σύγχρονης κοινότητας.
Βασικός παράγοντας στην επιλογή του χώ ρου ανάπτυξής του υπήρξε αναμφισβήτητα το ευνοημένο οικοσύστημα στην περιοχή της Αυγής με πλούσιο υδρογραφικό δίκτυο, ανάβλυση πηγών, εκτεταμένη κάλυψη από ανοιχτά δάση βελανιδιάς, άφθονα αργιλικά ιζήματα και διαθεσιμότητα κατάλληλων εδαφών για την υποστήριξη βιώσιμης μεικτής αγροτικής παραγωγής, όπως καλλιέργεια σιτηρών και οσπρίων καθώς και εκτροφή οικοδίαιτων.

Ο εντοπισμός της θέσης οφείλεται στη μηχανική καλλιέργεια. Η διατάραξη της αβαθούς πολιτισμικής επίιχωσης από τη βαθειά άροση προκάλεσε την ανάδυση στην επιφάνεια του εδάφους μεγάλου αριθμού αναγνωρίσιμων οικιστικών λειψάνων (π.χ. τμήματα τοίχων και δαπέδων) καθώς και κινητών ευρημάτων (π.χ. ακέραια λίθινα εργαλεία ή τμήματά τους, θραύσματα πήλινων σκευών και κοσμημάτων από λίθους και όστρεα) της Νεολιθικής Εποχής, που επέβαλαν την παρέμβαση της ΙΖ΄ Ε.Π.Κ.Α. για την προστασία, επιστημονική διερεύνηση και αξιοποίηση των αποκαλυπτόμενων αρχαιοτήτων.
Η υπό εξέλιξη σωστικού χαρακτήρα ανασκαφική έρευνα στη Νεολιθική Αυγή άρχισε το Σεπτέμβριο του 2002 (16 ημέρες) και συνεχίστηκε τον Ιούνιο και Ιούλιο 2003 (30 ημέρες) με την αμέριστη υποστήριξη του ΥΠ.ΠΟ. - ΙΖ' Ε.Π.Κ.Α., της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Καστοριάς, του Δήμου Αγίας Τριάδας, του Πολιτιστικού Συλλόγου Αυγής και αρκετών ιδιωτών.

Στους στόχους των Ανασκαφών Αυγής περιλαμβάνεται η εκτεταμένη, συγχρονική και διαχρονική, αποκάλυψη των οικιστικών λειψάνων του νεολιθικού οικισμού για τη μελέτη της ενδοκοινοτικής του οργάνωσης και των κοινωνικών διαστάσεών της, την κατανόηση των στρατηγικών επιβίωσης (π.χ. τρόπος οργάνωσης παραγωγικών και κατασκευαστικών δρατηριοτήτων, χαρακτήρας των δικτύων ανταλλαγών και επικοινωνίας) και την προσέγγιση της ιδεολογικής-συμβολικής συμπεριφοράς αυτής της κοινότητας.
Για την υπεδάφια χαρτογράφηση της θέσης προγραμματίζονται γεωφυσικές διασκοπήσεις, ενώ ερωτήματα σχετικά με τις διαδικασίες σχηματισμού της ή με τον προσδιορισμό της χρήσης επιμέρους χώρων του νεολιθικού οικισμού θα αντιμετωπισθούν με ειδικές μεθόδους της γεωαρχαιολογικής έρευνας.

Θέμα μείζονος σημασίας αυτής της έρευνας αποτελεί η μεσο- και μακροπρόθεσμη κοινωνικοποίηση και αξιοποίησή της στην κατεύθυνση μιας σύγχρονης ανθρωποκεντρικής ανάπτυξης της περιφέρειας της χώρας.

Στη διάρκεια των ανασκαφών 2002 και 2003 ερευνήθηκαν σε έκταση 750 τ.μ. -σε δυό ανασκαφικούς τομείς, τον ανατολικό και το δυτικό- τα νεώτερα στρώματα της Νεολιθικής Αυγής, που χρονολογούνται στα μέσα περίπου της 6ης χιλιετίας.
Η εικόνα που έχει προκύψει από τις αρχικές ανασκαφικές έρευνες υποστηρίζει την ύπαρξη ενός εκτεταμένου τύπου οικισμού με δύο τουλάχιστον οικιστικές φάσεις.

Η ενδοκοινοτική οργάνωση αυτής της εγκατάστασης χαρακτηρίζεται από τη δόμηση αναξάρτητων κτιρίων ορθογώνιου σχήματος και μεσαίου ή μεγάλου μεγέθους, που περιβάλλονταν από ευρείς υπαίθριους χώρους, ιδιωτικού ή και κοινοτικού χαρακτήρα.
Τα κτίρια ορθογώνιας κάτοψης, που σε μερικές περιπτώσεις ενισχύονταν και από ημι-υπαίθριες προσθήκες, πρέπει να αποτελούσαν -μεμονωμένα ή σε ομάδες μαζί με το συνανήκοντα ανοιχτό χώρο- τις κύριες δομές στέγασης και οικιακής παραγωγικής δραστηριότητας επιμέρους 'νοικοκυριών', δηλαδή των βασικών μονάδων παραγωγής και κατανάλωσης της νεολιθικής κοινωνίας.

Από τα πολυπληθή λείψανα των αρχιτεκτονικών κατασκευών, που έχουν έρθει στο φως (π.χ. μάζες πηλού με ή χωρίς αποτυπώματα άλλων υλικών, πασσαλότρυπες), μπορούν να αποκατασταθούν τόσο τα υλικά δομής τους όσο και οι τεχνικές δόμησής τους.
Ανεπεξέργαστοι κορμοί δέντρων είχαν χρησιμοποιηθεί ως κατακόρυφα φέροντα στοιχεία των κτισμάτων, ενώ ξύλινοι δοκοί (επεξεργασμένο ξύλο) και κλαδιά αποτελούσαν οριζόντια στοιχεία της τοιχοποιίας και της στέγης. Διαφορετικά είδη αργίλου αποτέλεσαν την πρώτη ύλη κατασκευής για:
1. Δάπεδα κτιρίων,
2. Τη 'λάσπη' για την τοιχοποιϊα 'στοιβαχτού πηλού' ή την επένδυση του ξύλινου σκελετού τοίχων, και
3. Τα επιχρίσματα ('σοβάς') των βασικών δομικών στοχείων αρχιτεκτονικών και άλλων κατασκευών.

Στους υπαίθριους χώρους των 4 ή 5 μέχρι στιγμής αποκαλυφθέντων κτιρίων ορθογώνιας κάτοψης ήρθαν μεταξύ άλλων στο φως λείψανα κυκλικών κατασκευών από πηλό και αρνητικά πασσάλων μικρής διαμέτρου (0,3-0,4 μ.), ίσως στοιχεία φρακτών για την οριοθέτηση/σήμανση χώρων ειδικής χρήσης (π.χ. αυλές ή κήποι).

Στα κινητά ευρήματα της θέσης ανήκουν μεγάλη ποσότητα αδιακόσμητης και διακοσμημένης κεραμεικής, πολλά εργαλεία από αποκρουσμένο λίθο (κυρίως λεπίδες και αιχμές βελών), οστέινα και τριπτά εργαλεία (π.χ. μυλόλιθοι και τριπτήρες, πελέκεις και σμίλες από αλλόχθονες πρώτες ύλες), κοσμήματα (μεγάλοι δακτύλιοι και χάντρες) από Spondylus gaederopus, λίθους και μαλαχίτη (οξείδιο του χαλκού), ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα ειδώλια, μια πήλινη σφραγίδα και ένας μικρός οστέινος αυλός (φλογέρα ;).