Το 371 π.Χ. ο βασιλιάς της Σπάρτης Κλεόμβροτος Α΄ με 10.000 οπλίτες και 1.000 ιππείς αντιμετώπισε 6.000 Βοιωτούς υπό τον Επαμεινώνδα στην πεδιάδα των Λεύκτρων.
Η μεγάλη νίκη του Βοιωτού στρατηγού ισχυροποίησε την Ηγεμονία της Θήβας στο Βοιωτικό Κοινό. Σε ανάμνηση της νίκης τους οι Θηβαίοι ίδρυσαν τρόπαιο στο πεδίο της μάχης.
Το πεδίο της μάχης των Λεύκτρων (σε μικρή απόσταση βορειότερα των σημερινών Λεύκτρων, δυτικά του Μελισσοχωρίου) προσδιορίστηκε με ακρίβεια μετά την ανεύρεση μεγάλου μέρους του βάθρου που ήταν κυλινδρικό με επίστεψη διαζώματος τριγλύφων και μετοπών και πάνω σειράς στρογγυλών ασπίδων.
Στη λίθνη βάση υψωνόταν χάλκινο τρόπαιο που δεν βρέθηκε, αλλά είναι γνωστό από θηβαϊκά νομίσματα (αργυρές βοιωτικές δραχμές, που κόπηκαν στο διάστημα 288-244 π.Χ., στρογγυλός στύλος, πάνω στον οποίο στηριζόταν πανοπλία από θώρακα, ασπίδα στρογγυλή, δόρυ και κράνος).


Η βάση του Τροπαίου της μάχης των Λεύκτρων (371 π.Χ.) ανασυγκροτήθηκε με αρχαία μέλη μετά από μια μικρή ανασκαφή στη δεκαετία του 1950 και στήθηκε από τον Καθ. Αν. Ορλάνδο, με τα αρχαία μέλη και τις συμπληρώσεις τους στην κοιλάδα των Λεύκτρων, όπου έλαβε χώρα η ομώνυμη μάχη.
Αργότερα στην καλλιέργεια βρέθηκε μια ακόμη -από τις εννέα- ασπίδα που ήταν δυνατόν να τοποθετηθεί πλέον στο μνημείο και τελείως προσφάτως ένα τρίγλυφο, που παράμενε και αυτό στον ελεύθερο χώρο μπροστά του.
Το θέρος του 2001 πραγματοποιήθηκαν εκ νέου έργα αναστήλωσης στο μνημείο, με σκοπό τη διάλυση και επανατοποθέτηση αρχαίων μαρμάρινων μελών, κυρίως της γνήσιας ασπίδας (της ένατης), από τη Διεύθυνση Αναστηλώσεως Αρχαίων Μνημείων.