Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο είναι το αρχαιότερο μουσείο της Ελλάδας και ένα από τα σημαντικότερα του κόσμου. Η ίδρυσή του το 1829 είναι συνυφασμένη με την απελευθέρωση της χώρας και τη δημιουργία του Νεότερου Ελληνικού Κράτους, σηματοδοτώντας την κρατική μέριμνα για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Το σημερινό κτήριο του Μουσείου οικοδομήθηκε σε σχέδια του L. Lange, τροποποιημένα ως προς την πρόσοψη από τον E. Ziller και άνοιξε τις πύλες του για το κοινό το 1881. Ο ρόλος του ήταν η προβολή των αρχαιοτήτων ως ένα σταθερό σημείο αναφοράς ενός νεοσυσταθέντος κράτους και παράλληλα η προστασία τους από τις συνεχείς αρπαγές και λεηλασίες. Σύντομα το μουσείο, εμπλουτισμένο με αρχαιότητες από όλο τον ελληνικό κόσμο πήρε τη μορφή του κεντρικού. Μετά την ολοκλήρωση της επανέκθεσής του, έργο που ξεκίνησε το 2002 και περατώθηκε το 2009, παρουσιάζονται με πιο ολοκληρωμένο και εμπεριστατωμένο τρόπο ένα πανόραμα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού από την προϊστορία μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους. Στις μόνιμες εκθέσεις του περιλαμβάνονται επίσης αρχαιότητες από την Κύπρο και την Αίγυπτο. 
Επιχειρησιακό στόχο του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου αποτελεί η φύλαξη, συντήρηση, καταγραφή, τεκμηρίωση, έρευνα, μελέτη, δημοσίευση και η έκθεση και προβολή στο κοινό των φυλασσόμενων σε αυτό αρχαιοτήτων. Οι Συλλογές του εμπλουτίζονται διαρκώς με την αποδοχή δωρεών και με προϊόντα κατασχέσεων, σε συνεργασία με τις αρμόδιες Κεντρικές και Περιφερειακές Υπηρεσίες της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Εκπονεί από κοινού με ακαδημαϊκά ιδρύματα ερευνητικά προγράμματα και δημοσιεύσεις. Παρέχει πρόσβαση στη μελέτη αρχαιολογικού υλικού σε ειδικούς επιστήμονες από την ελληνική και διεθνή ερευνητική κοινότητα και συμβάλει στην εκπαίδευση με το πρόγραμμα πρακτικής άσκησης φοιτητών σε συνεργασία με Πανεπιστήμια. Διαθέτει σύγχρονα εργαστήρια συντήρησης μεταλλικών αντικειμένων, κεραμικής, λίθου, εργαστήρια εκμαγείων, οργανικών υλών, χημικό εργαστήριο όπου πραγματοποιούνται αρχαιομετρικές έρευνες και φωτογραφικό εργαστήριο. Επίσης, στο αμφιθέατρο διοργανώνονται διαλέξεις επιστημονικού ενδιαφέροντος. Το Μουσείο με την ανανέωση των μονίμων εκθέσεών του και τη διοργάνωση δικών του αλλά και σε συνεργασία με άλλα ιδρύματα περιοδικών εκθέσεων, με την πραγματοποίηση περιοδικών δράσεων αρχαιολογικού ή καλλιτεχνικού περιεχομένου, με τη διατήρηση και τον εμπλουτισμό της ιστοσελίδας του βρίσκεται σε διαρκή διάλογο και διάδραση με το κοινό του. Η διοργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων με ποικίλες θεματικές συντελεί στην εξοικείωση των μαθητών με την αρχαιότητα και στη συνείδηση της χωροχρονικής συνέχειας. Επίσης, το μουσείο διαθέτει πλούσιο φωτογραφικό αρχείο, και βιβλιοθήκη με πολλές σπάνιες εκδόσεις, η οποία εμπλουτίζεται συνεχώς για τις ανάγκες του επιστημονικού προσωπικού. Στις διοικητικές αρμοδιότητες του μουσείου εντάσσονται:η διαχείριση των οικονομικών, η διεκπεραίωση της εσωτερικής και εξωτερικής αλληλογραφίας, η χορήγηση αδειών μελέτης αρχαίων σε Έλληνες και ξένους ερευνητές, η έκδοση αδειών ελευθέρας εισόδου στους αρχαιολογικούς χώρους, η χορήγηση αδειών φωτογράφησης και κινηματογράφησης των εκθέσεων και η τήρηση διοικητικού αρχείου του Μουσείου. Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο είναι ένα δημόσιο Μουσείο, υπαγόμενο στη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων και λειτουργεί σε επίπεδο Διεύθυνσης σύμφωνα με τον Οργανισμό του Υπουργείου Πολιτισμού (ΦΕΚ 171/Α/ 28-8-2014). Απαρτίζεται από τα ακόλουθα Τμήματα: α) Τμήμα Συλλογής έργων Γλυπτικής. β) Τμήμα Συλλογών Αγγείων και Έργων Μικροτεχνίας και Μεταλλοτεχνίας. γ) Τμήμα Συλλογής Προϊστορικών, Αιγυπτιακών, Κυπριακών και Ανατολικών Αρχαιοτήτων. δ) Τμήμα Συντήρησης, Χημικών και Φυσικών Ερευνών και Αρχαιομετρίας. ε) Τμήμα Διοικητικής, Οικονομικής και Τεχνικής Υποστήριξης, Ασφάλειας και Φύλαξης. Το δε νομικό πλαίσιο των ενεργειών του περιγράφεται αναλυτικά στις διατάξεις του N. 3028/2002 «Για την Προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς» (ΦΕΚ/153/Α/28.6.2002).
Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ως δημόσιος φορέας πολιτισμού είναι ανοιχτό σε συνεχή διάλογο όχι μόνο με το ειδικό επιστημονικό κοινό, αλλά και με το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, μέσα από τις πολυποίκιλες δράσεις του, απόρροια του παιδευτικού του έργου που αφορά όλες τις ηλικιακές ομάδες, καλλιεργώντας τη συνείδηση για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Επιπλέον, μέσω των προγραμμάτων του είναι έντονη και διαρκής η προσφορά του σε χώρους όπως νοσοκομεία, σχολεία 2ης ευκαιρίας καταστημάτων κράτησης, καθώς και σε ειδικές ομάδες κοινού.