Προκειμένου να υποστηριχθεί διεπιστημονικά το έργο της ΕΦΑΠΕΘ, παράλληλα με την αρχαιολογική δραστηριότητά της, τα έργα αναστήλωσης και συντήρησης, στο εργαστήριο χημείας της Υπηρεσίας πραγματοποιήθηκαν αρχαιομετρικές μελέτες του υλικού, που έφεραν στο φως οι πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες του 2016.
Οι μελέτες αυτές αναπτύσσονται σε δυο βασικές κατευθύνσεις : η πρώτη είχε σχέση με την εξέταση των στοιχείων στα ακίνητα ιστορικά μνημεία και η δεύτερη με την εξέταση των κινητών αρχαιολογικών ευρημάτων.
Το σημαντικό πρακτικό μέρος του επιστημονικού έργου του εργαστηρίου χημείας είναι η υποστήριξη των εργασιών αναστήλωσης και συντήρησης των μνημείων που εποπτεύει η ΕΦΑΠΕΘ. Πρόκειται για την εξέταση των αυθεντικών υλικών της κατασκευής των μνημείων και των υλικών επεμβάσεων κατά τις προηγούμενες εργασίες συντήρησής τους. Πρακτική αξία έχει το έργο της επιλογής των συμβατών υλικών επέμβασης για συντήρηση των μνημείων, τα οποία βρίσκονται στην επίβλεψη της Υπηρεσίας, και η σύνταξη των οδηγών που διαθέτουν αντίστοιχες προτάσεις για σωστή εφαρμογή των προτεινόμενων υλικών επέμβασης.[1]
ΕΞΕΤΑΣΗ ΚΑΙ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΣΤΑ ΑΚΙΝΗΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΜΝΗΜΕΊΑ
1. Μελέτη «Στοιχεία κατασκευής της Παλαιοχριστιανικής Αγρέπαυλης Παλαιοκάστρου. Αρχαιομετρική διερεύνηση».
Κατά τη διάρκεια των εργασιών σωστικής συντήρησης της Υπηρεσίας στην Παλαιοχριστιανική Αγρέπαυλη Παλαιοκάστρου το 2015 πραγματοποιήθηκε δειγματοληψία των δομικών υλικών και υλικών συντήρησης, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν στο μνημείο κατά τις προηγούμενες επεμβάσεις συντήρησης, οι οποίες γινόταν με την εποπτεία άλλων Υπηρεσιών πριν το 2015. Η ανάλυση και τεκμηρίωση των δειγμάτων πραγματοποιήθηκε το 2016. Συγκεκριμένα εξετάστηκαν:
Ψηφιδωτά δάπεδα της Παλαιοχριστιανικής Έπαυλης Παλαιοκάστρου. Κονιάματα υποστρώματος.
- Αρχαία κονιάματα (Εικ.1)
- Υλικά επέμβασης της προηγούμενης συντήρησης: οργανικό στερεωτικό της επιφάνειας ψηφιδωτού και κονίαμα ρόδινου χρώματος για στεφανώματα των τμημάτων ψηφιδωτού.
Ψηφίδες στα ψηφιδωτά δάπεδα της Παλαιοχριστιανικής Έπαυλης Παλαιοκάστρου
Τοιχογραφίες της Παλαιοχριστιανικής Έπαυλης Παλαιοκάστρου.
- Αρχαία κονιάματα - υποστρώματα των τοιχογραφιών.
- Αρχαίες χρωστικές των τοιχογραφιών (Εικ.3)
- Υλικά επέμβασης της προηγούμενης συντήρησης: υπόλευκο κονίαμα στεφανώματος των τμημάτων τοιχογραφιών στο τρικλίνιο.
Κονιάματα δόμησης της Παλαιοχριστιανικής Έπαυλης Παλαιοκάστρου.
- Αρχαία κονιάματα δόμησης και αρχαία επιχρίσματα της τοιχοποιίας.
- Υλικά επέμβασης της προηγούμενης συντήρησης στα αρχαία κονιάματα: υπόλευκο κονίαμα στεφανώματος στα αυθεντικά κονιάματα ορθομαρμάρωσης και οργανικό στερεωτικό της τοιχοποιίας.
- Εκτίμηση της επίδρασης των ανωτέρω υλικών επέμβασης στην κατάσταση διατήρησης του μνημείου.
Το υλικό της μελέτης των αυθεντικών υλικών και υλικών επέμβασης της Αγρέπαυλης αποτέλεσε τον Τόμο Β της τελικής μελέτης της Υπηρεσίας[2] (Εικ. 4).
2. Μελέτη «Προκαταρκτική αρχαιομετρική διερεύνηση των στοιχείων κατασκευής του ΙΝ Αγ. Ανδρέα Περιστεράς».
Στο πλαίσιο των εργασιών συντήρησης, οι οποίες ξεκίνησαν στο ΙΝ Αγ. Ανδρέα της Περιστεράς το 2016, πραγματοποιήθηκε δειγματοληψία και ανάλυση των δομικών υλικών από διάφορα σημεία του εσωτερικού χώρου του ναού. Στη μελέτη παρουσιάζονται τα πρώτα αποτελέσματα της εξέτασης των κονιαμάτων δόμησης και των επιχρισμάτων του ναού. Καταβάλλεται προσπάθεια να εκτιμηθούν τα μορφολογικά της μικροδομής των κονιαμάτων, οι χημικές τους συστάσεις και η κατάσταση διατήρησης των κονιαμάτων με ακόλουθη ταξινόμησή τους σε «ιστορικά» ή «της επέμβασης» (Εικ.5). Τα αποτελέσματα της μελέτης αναμένεται να συμβάλουν στον προγραμματισμό των έργων συντήρησης του ναού. Έτσι, τα αποτελέσματα της προμελέτης για τα επιλεγμένα κονιάματα και επιχρίσματα του ναού αποτέλεσαν μέρος της μελέτης συντήρησης[3].
3. Μελέτη «Χρωστικές της τοιχογραφίας και άλλων στοιχείων διακόσμησης του ΙΝ Αγ. Ανδρέα Περιστεράς. Αρχαιομετρική μελέτη».
Οι τοιχογραφίες και άλλα διακοσμητικά στοιχεία του ναού αναλύθηκαν παράλληλα με την εξέταση των δομικών υλικών. Εξετάστηκε η ζωγραφική επιφάνεια της τοιχογραφίας από το εξωτερικό μέτωπο του δυτικού τοίχου του διακονικού, η οποία σχετίζεται με τον Άγιο Ευθύμιο, τα λείψανα του οποίου φυλάσσονται στο ναό. Ο σκοπός της μελέτης ήταν η εξέταση της στρωματογραφίας της ζωγραφικής και η ταυτοποίηση των χρωστικών.
Στα συμπεράσματα περιλαμβάνονται τα αποτελέσματα της αρχικής ταυτοποίησης των χρωστικών, στα οποία διακρίνονται οι «αρχαίες» χρωστικές και οι χρωστικές «της ύστερης επιζωγράφισης», (Εικ.6). Σημαντικά είναι τα αποτελέσματα προσδιορισμού των συστατικών της δομής των υποστρωμάτων τοιχογραφιών. Τα αποτελέσματα της εξέτασης των τοιχογραφιών του ναού σήμερα έχουν ιδιαίτερη αξία, έχοντας υπόψη την πυρκαγιά, που υπέστη ο ναός το 2015, όταν η επιφάνεια των τοιχωμάτων σκεπάστηκε με αιθάλη. Τα αποτελέσματα της μελέτης αυτής πλουτίζουν τις γνώσεις μας για αρχαία μνημεία, βοηθούν με έμμεσο τρόπο στη χρονολόγηση μνημείου και αναμένεται να συμβάλουν στην εξέλιξη των έργων συντήρησης του ναού. Τα πρώτα αποτελέσματα της μελέτης παραδόθηκαν προς δημοσίευση [4].
4. Μελέτη «Χρώματα και επιχρίσματα στον κιβωτιόσχημο τάφο Ι του Δερβενίου. Αρχαιομετρική διερεύνηση».
Η πρώτη αρχαιομετρική μελέτη στον κτιστό κιβωτιόσχημο τάφο Ι, ο οποίος χρονολογείται στις αρχές του 3ου αι. π.Χ., ξεκίνησε το 1995 συγχρόνως με την έναρξη των εργασιών της σωστικής συντήρησής του.
Τα πρώτα αποτελέσματα της αρχαιομετρικής εξέτασης του τάφου αξιοποιήθηκαν στη μελέτη[5], η οποία το 1998 υποβλήθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού προς έγκριση με σκοπό την έναρξη των εργασιών συντήρησης. Η ερευνητική εργασία συνεχίστηκε και το 2016 έχουμε άλλα ενδιαφέροντα αποτελέσματα.
Στη σύγχρονη ανωτέρω μελέτη παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της επανεξέτασης και εξέτασης για πρώτη φορά των στοιχείων της επιτοίχιας διακόσμησης του τάφου.
Η χρήση επιπλέον μεθόδων ταυτοποίησης αξιοποιήθηκε, προσθέτοντας νέα στοιχεία στα ήδη γνωστά.
Για παράδειγμα, νέα στοιχεία διαπιστώθηκαν στα χαρακτηριστικά της αρχαίας χρωστικής «αιγυπτιακό μπλε», η οποία ευρέως χρησιμοποιήθηκε στη διακόσμηση του κιβωτιόσχημου τάφου. Κατά την τελευταία εξέταση, εκτός από τη συνηθισμένη, υαλώδη, φάση στη δομή των κόκκων της γαλάζιας χρωστικής, εντοπίστηκε η κρυσταλλική φάση του ορυκτού cuprorivaite.
Άλλο καινοφανές στοιχείο της γαλάζιας χρωστικής έχει προσδιοριστεί κατά τις χημικές αναλύσεις (XRF, EDX). Συγκεκριμένα, οι αναλύσεις έδειξαν πως μαζί με το χαλκό, που υπερτερεί στη σύσταση της υαλώδους φάσης της γαλάζιας χρωστικής, παρατηρήθηκε αυξημένη περιεκτικότητα σε μόλυβδο. Αντίστοιχες περιπτώσεις, όταν το χαλκούχο γυαλί του «αιγυπτιακού μπλε» περιέχει αισθητή πρόσμιξη μολύβδου, συσχετίζονται με τη χρήση στην πρώτη ύλη για κατασκευή γαλάζιας χρωστικής των συντριμμάτων παλαιών μεταλλικών αντικειμένων, κατασκευασμένων από κράματα χαλκού και μολύβδου[6] (Εικ.7).
5. Μελέτη «Επιχρίσματα στο δάπεδο του Προθαλάμου στον τάφο Μακρίδη Μπέη».
Η εξέταση των επιχρισμάτων πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο των εργασιών αναστήλωσης και συντήρησης που γινόταν στον μακεδονικό τάφο Μακρίδη Μπέη σύμφωνα με το πρόγραμμα των έργων ΕΣΠΑ[7].
6. Μελέτη «Προκαταρκτική αρχαιομετρική μελέτη της τοιχογραφίας και άλλων στοιχείων διακόσμησης ΙΝ Αγ. Παρασκευής Κολχικού».
Εξετάστηκαν στοιχεία από διάφορα σημεία του ανατολικού χώρου του ναού, συγκεκριμένα, από 15 σημεία της κεντρικής κόγχης, 7 σημεία του τέμπλου και 6 του τοίχου. Για χρωστικές έχουν γίνει 36 λήψεις φασμάτων της XRF ανάλυσης. Τα πρώτα αποτελέσματα ενσωματώθηκαν στη μελέτη[8].
Οι επόμενες τρείς μελέτες έχουν προκαταρκτικό χαρακτήρα και περιορίζονται στην πρώτη δειγματοληψία (συνήθως είναι τα δείγματα που συλλέχθηκαν κατά τις εργασίες σωστικής συντήρησης) και αρχική μικροσκοπική και χημική XRF-ανάλυση των χρωστικών.
7. Μελέτη «Προκαταρκτική εξέταση των τεσσάρων κύριων χρωμάτων από τις τοιχογραφίες του Ι.Ν. Αγ. Αθανασίου στη Χωρούδα». Πρώτη δειγματοληψία.
8. Μελέτη «Εξέταση των χρωμάτων από ξύλινα στοιχεία του Ι.Ν. Αγ. Αθανασίου στο Λιβάδι». Πρώτη δειγματοληψία.
9. Μελέτη «Εξέταση των χρωστικών από τις τοιχογραφίες στον Ι. Ν. Μεταμορφώσεως Σωτήρος στον Χορτιάτη». Πρώτη δειγματοληψία.
Οι διερευνητικές εργασίες στα ανωτέρω μνημεία συνεχίζονται.
ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ
Στο εργαστήριο χημείας της ΕΘΑΠΕΦ δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στην εξέταση των αρχαίων αντικειμένων και στην προσπάθεια ανασύστασης των τεχνικών κατασκευής τους. Παρακάτω παρουσιάζονται τα κεραμικά και μεταλλικά σύνολα, τα οποία υποβλήθηκαν σε αρχαιομετρική εξέταση το 2016.[9] Ο κύριος σκοπός αυτών των μελετών είναι ο προσδιορισμός των λεπτομερειών της κατασκευής και η σχετική χρονολόγηση των αντικειμένων. Συνήθως, μετά από την πρώτη, μικροσκοπική, παρατήρηση πραγματοποιείται XRF -ανάλυση των χημικών στοιχείων και η στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων με ακόλουθη ομαδοποίηση. Για κεραμικά αγγεία η επιβεβαίωση των αποτελεσμάτων της ομαδοποίησης γίνεται με τη χρήση του πολωτικού μικροσκοπίου, το οποίο επιτρέπει προσδιορισμό της ορυκτολογικής σύστασης της κεραμικής.
Κατά το 2016 υποβλήθηκαν σε εξέταση τα ανασκαφικά σύνολα της κεραμικής από τις θέσεις Ν. Επιβάτες , Επανομή , Σκιώνη, Άθυτο και Άκανθο.
Επίσης από τα μεταλλικά αντικείμενα, που εξετάστηκαν την ίδια χρονιά, ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι παρακάτω μελέτες :
10. Μελέτη «Χημική XRF- ανάλυση των μεταλλικών αντικειμένων από συλλογή του Λαμπρόπουλου».
11. Μελέτη «Προκαταρκτική αρχαιομετρική μελέτη του μεταλλικού αγαλματιδίου από παράδοση στην Εφορεία Αρχαιοτήτων του Κιλκίς».
Στην τελευταία μελέτη παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της συνοπτικής εξέτασης της αυθεντικότητας ενός μεταλλικού αγαλματιδίου, το οποίο παραδόθηκε στην Εφορεία Αρχαιοτήτων του Κιλκίς. Στο αντικείμενο εξετάστηκε η σχετική σύσταση του κράματος και η πιθανότητα οι αλλοιώσεις-φθορές που παρουσιάζει να οφείλονται σε μακροχρόνια παραμονή του σε περιβάλλον ταφής. Μετά τη συνολική εξέταση του αγαλματιδίου, καταλήξαμε στο συμπέρασμα πως πρόκειται πιθανόν για νεότερη κατασκευή, καθώς δεν μπορεί αξιόπιστα να αξιολογηθεί ως αρχαίο εύρημα.
ΕΡΓΑ ΣΩΣΤΙΚΗΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ
12. Μελέτη «Επιλογή των υλικών καθαρισμού των μαρμάρινων πλακών δαπέδου στον ΙΝ του Αγ. Ανδρέα Περιστεράς».
Στις πρώτες εργασίες σωστικής συντήρησης στον ΙΝ του Αγ. Ανδρέα στην Περιστερά, ήταν η επιλογή των υλικών καθαρισμού του μαρμάρινου δαπέδου[10]. Ένα μεγάλο πρόβλημα στη διατήρηση του μνημείου παρουσίασε η κατάσταση διατήρησης του αρχαίου δαπέδου καθώς στις μαρμάρινες πλάκες του εντοπίστηκαν υπολείμματα της κόλλας που χρησιμοποιήθηκε για την στερέωση μοκέτας. Η κόλλα κάλυπτε αρκετά μεγάλη έκταση του αρχαίου δαπέδου και παρουσίαζε δυσκολία στην αφαίρεση.
Για τις δοκιμές που έγιναν προκειμένου να βρεθεί το κατάλληλο υλικό για την απομάκρυνση της κόλλας, επιλέχτηκαν υλικά, τα οποία δεν εξατμίζονται και δεν αναφλέγονται εύκολα, δηλαδή από την κατηγορία των ανόργανων υλικών. Για λόγους σύγκρισης, δημιουργήθηκε μία άλλη ομάδα υλικών καθαρισμού με τελείως διαφορετικές ιδιότητες. Την δεύτερη ομάδα δοκιμαστικών μέσων αποτέλεσαν οι συνηθισμένοι οργανικοί διαλύτες. Μετά τις δοκιμές in situ καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι τα καλύτερα αποτελέσματα στον καθαρισμό του μαρμάρου έχει δείξει η χρήση της κομπρέσας με το υδατικό διάλυμα όξινου ανθρακικού νατρίου 10%. Πρόκειται για διάλυμα της κοινής σόδας, υλικό ακίνδυνο, οικονομικό και εύχρηστο (Εικ.8). Στην ομάδα των οργανικών διαλυτών πιο αποτελεσματική αφαίρεση της κόλλας επιτυγχανόταν με τη χρήση της καθαρής ακετόνης. Το δάπεδο καθαρίστηκε με επιτυχία.
13. Μελέτη «Εξέταση των αυθεντικών υλικών κατασκευής και των υλικών των μεταγενέστερων επεμβάσεων στο εξωτερικό του ΙΝ Αγ. Αθανασίου Τριλόφου». Προτάσεις για σχηματισμό των κονιαμάτων αναστήλωσης.
Από τις εξωτερικές επιφάνειες των τοίχων του ναού ελήφθησαν 11 δείγματα των κονιαμάτων επέμβασης και αρχικών αυθεντικών κονιαμάτων. Μετά από τη συνολική εξέταση των δειγμάτων, συμπεριλαμβανομένης και της μέτρησης της μηχανικής αντοχής των κονιαμάτων, συντάχτηκαν προτάσεις για την κατασκευή των κονιαμάτων επέμβασης, τα οποία πρέπει να χρησιμοποιούνται κατά τις μελλοντικές εργασίες σωστικής συντήρησης στο εξωτερικό του ναού (Εικ.9). Οι προτάσεις παραδόθηκαν στον εργολάβου ο οποίος ανέλαβε τη συντήρηση των εξωτερικών επιφανειών των τοίχων του ναού (Εικ.10).
14. Μελέτη «Επιλογή κονιαμάτων επέμβασης για εργασίες συντήρησης στην Αγρέπαυλη Παλαιοκάστρου. Σχηματισμός των υλικών επέμβασης και προτάσεις για σωστή εφαρμογή τους».
Το υλικό της εργασίας με δοκιμές και τελικές προτάσεις αποτέλεσε ένα μέρος, συγκεκριμένα Τόμος Β της τελικής μελέτης της ΕΦΑΠΕΘ[11].
Στο έργο της σωστικής συντήρησης που πραγματοποιήθηκε στο ανωτέρω μνημείο περιλαμβάνονται οι εξής εργασίες[12] :
- Μηχανικός καθαρισμός της επιφάνειας των ψηφιδωτών δαπέδου.
- Ενίσχυση των ψηφίδων και των κονιαμάτων υποδοχής ψηφίδων και των επιχρισμάτων με ακρυλική διασπορά Primal (Εικ.11).
- Επιλογή και εφαρμογή του συμβατού κονιάματος στεφανώματος στα κατεστραμμένα υποστρώματα των ψηφιδωτών στη βόρεια στοά (Εικ.11).
- Επιλογή και εφαρμογή του συμβατού κονιάματος στεφανώματος στα επιχρίσματα της δεξαμενής[13].
ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ
15. Δοκιμαστική στερέωση των ανόργανων υποστρωμάτων με πυριτιοοργανικά υλικά νέας μορφής στο Εργαστήριο Χημείας της ΕΦΑΠΕΘ[14].
16. Πρόσφατες δοκιμές νέων υλικών στερέωσης στα τοιχώματα της Αγρέπαυλης Παλαιοκάστρου.
Από τις πρώτες εργασίες σωστικής συντήρησης της ΕΦΑΠΕΘ στην Αγρέπαυλη ήταν η έναρξη της διαδικασίας επιλογής των υλικών στερέωσης και σταθεροποίησης (υδροφοβίωσης) των κονιαμάτων δόμησης και των επιχρισμάτων. Σε επιλεγμένα μικρά τμήματα κονιαμάτων πραγματοποιήθηκε in situ εφαρμογή των υλικών στερέωσης, συγκεκριμένα, της διασποράς ασβέστη σε αιθανόλη με διάφορες προσθήκες. Σε ορισμένα σημεία, όπου υπήρχαν επιχρίσματα και κονιάματα πιο ευαίσθητα στην επίδραση περιβάλλοντος, εφαρμόστηκαν επιπλέον δοκιμαστικά, παρασκευάσματα των πυριτιοοργανικών υλικών νέας μορφής, τα οποία αυξάνουν την υδροφοβίωση και τη μηχανική αντοχή της επιφάνειας (Εικ.12).
[1] Εργασίες της δειγματοληψίας και της επιλογής των συστάσεων των υλικών επέμβασης γίνονται σε στενή συνεργασία με τον συντηρητή Χαράλαμπο Τσαγγαλίδη.
[2] Μαρία Τσιάπαλη, Σβετλάνα Βιβντένκο, Χαράλαμπος Τσαγγαλίδης «Μελέτη συντήρησης και αποκατάστασης ψηφιδωτών δαπέδων, τοιχογραφιών και επιχρισμάτων Παλαιοχριστιανικής Έπαυλης στο Παλαιόκαστρο Θεσσαλονίκης. Τόμος Β». Η μελέτη εγκρίθηκε στη Διεύθυνση Συντήρησης του Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ. (Σήμερα ΥΠ.ΠΟ.Α).
[3] Μελέτη «Συντήρηση τοιχογραφιών και επιχρισμάτων του Ιερού Ναού Αγίου Ανδρέα Περιστεράς» που συντάχτηκε από τους συντηρητές Ε. Παπαδοπούλου και Α. Κονιδιτσιώτη και εγκρίθηκε στη ΔΣΑΝΜ του Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ.
[4] Για δημοσίευση στον 34-ο Τόμο «ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ»: Μ. Τσιάπαλη, Σ. Βιβντένκο, Χ.Τσαγγαλίδης «Χρωστικές της τοιχογραφίας και άλλα στοιχεία διακόσμησης Ιερού Ναού Αγίου Ανδρέα Περιστεράς. Προκαταρκτική αρχαιομετρική μελέτη». Επίσης, τα πρώτα αποτελέσματα της ταυτοποίησης των χρωστικών παρουσιάστηκαν στο Συνέδριο «2 nd International Meeting for Conservation and Documentation of Ecclesiastical Artefacts» , Zakynthos, December, 2016 στην ανακοίνωση: Maria Tsiapali, Svetlana Vivdenko, Charalambos Tsangalidis, Alexandros Konstanta
«Multi -analytical investigation of the mural painting's pigments of the Church of Saint Andrew "Peristera», Thessaloniki, Greece.
[5] «Μελέτη συντήρησης τοιχογραφιών κιβωτιόσχημου τάφου Ι του Δερβενιού», η οποία πραγματοποιήθηκε από την ομάδα μελετητών και συντηρητών: Νίκος Μίνως (επίβλεψη μελέτης), Διονύσης Καπιζιώνης (υπεύθυνος εργασιών συντήρησης), Αθανάσιος Καρβουνάρης (μελέτη, σωστική συντήρηση) και Σβετλάνα Βιβντένκο (αρχαιομετρική μελέτη, σωστική συντήρηση).
[6] Τα αποτελέσματα της μελέτης ανακοινώθηκαν στην Ημερίδα «Η αρχαία Λητή και η περιοχή της», ΕΦΑΠΕΘ & ΑΜΘ, 2016 στην ανακοίνωση : Σ. Βιβντένκο, Κ. Τζαναβάρη, Ι. Καραπαναγιώτης, Α. Κωνσταντά, Π. Μανούδης «Χρώματα και επιχρίσματα στον κιβωτιόσχημο τάφο Ι του Δερβενίου. Αρχαιομετρική διερεύνηση.
[7] Τα αποτελέσματα της μελέτης ανακοινώθηκαν στην Ημερίδα «Η αρχαία Λητή και η περιοχή της», ΕΦΑΠΕΘ & ΑΜΘ, 2016, στην ανακοίνωση της Μαρίας Μίζα (ομάδα αρχιτεκτόνων με την επίβλεψη Φ. Αθανασίου) για τα επιχρίσματα Προθαλάμου.
[8] Ι.Τερεζάκη, Ι Νιαούρης, Σ.Βιβντένκο, Χ.Τσαγγαλίδης «Μελέτη συντήρησης και αποκατάστασης κονιαμάτων και τοιχογραφιών ανατολικού τοίχου ΙΝ Αγ. Παρασκευής Κολχικού» που εγκρίθηκε στο Τοπικό Συμβούλιο και στη ΔΣΑΝΜ του Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ.
[9] με τη χρήση της XRF -ανάλυσης και παρατήρησης στο στέρεο και πολωτικό μικροσκόπιο.
[10] Εργασίες πραγματοποιήθηκαν μαζί με τον συντηρητή Χαράλαμπο Τσαγγαλίδη.
[11] Μ. Τσιάπαλη, Α. Ρεΐζη, Χ. Τσαγγαλίδης, Σ. Βιβντένκο, Ι. Νιαούρης, Ξ. Γιαννάκης, Α. Τοκμακίδου «Μελέτη συντήρησης και αποκατάστασης ψηφιδωτών δαπέδων, τοιχογραφιών και επιχρισμάτων Παλαιοχριστιανικής Έπαυλης στο Παλαιόκαστρο Θεσσαλονίκης», η οποία εγκρίθηκε στη ΔΣΑΝΜ του Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ.
[12] Εργασίες πραγματοποιήθηκαν από την ομάδα Σβετλάνα Βιβντένκο, Χαράλαμπος Τσαγγαλίδης και Αργύρης Θάνος.
[13] Υπεύθυνος εργασιών συντήρησης στη δεξαμενή Χαράλαμπος Τσαγγαλίδης.
[14] Οι δοκιμές γίνονται σε στενή συνεργασία με την ομάδα του Δρ Παναγιώτη Μανούδη.
