Στη Μαξιμιανούπολη (βυζαντινή Μοσυνόπολη), σημαίνουσα πόλη της Θράκης με διαχρονική παρουσία από τους ρωμαϊκούς μέχρι τιυς υστεροβυζαντινούς χρόνους, ιδρυμένη στις υπώρειες της Ροδόπης, δυτικά της Κομοτηνής, εντοπίστηκαν τα τελευταία χρόνια σε έξαρμα εδάφους, χαρακτηριζόμενο στους χάρτες αγροτικών διανομών ως "χέρσον- κοινόχρηστον" αρκετά επιφανειακά πλινθόκτιστα τμήματα τοιχοποιίας που προέρχονταν από την κατάρρευση κάποιου κτηρίου. Η επιμελημένη δομή τους, το ικανό πάχος τους και η θέση του κτηρίου, στο κέντρο της πόλης, ήταν ενδείξεις για την ύπαρξη ενός σημαντικού για την πόλη μνημείου. Ίχνη λαθρανασκαφών σε συνδυασμό με τις αρόσεις των παρακείμενων αγροτεμαχίων, που κατέτρωγαν σταδιακά το έξαρμα, οδήγησαν στην αναγκαιότητα διενέργειας σωστικής ανασκαφικής έρευνας.
Της ανασκαφικής έρευνας προηγήθηκαν προκαταρκτικές εργασίες, όπως η κοπή της πυκνής βλάστησης και η απομάκρυνση των λιθοσωρρών που είχαν δημιουργηθεί από το "ξεπετράδιασμα" των διπλανών χωραφιών. Με τις προκαταρκτικές εργασίες του 1999 άρχισε να αποκαλύπτεται μνημειώδης κατασκευή. Διαπιστώθηκε ότι τα πριν από την έναρξη των εργασιών ορατά τμήματα τοιχοποιίας προέρχονταν από την κατάρρεευση του τρούλου του μνημείου. Από τη διαμόρφωση του ανατολικού τμήματος με τρεις κόγχες συμπεραίναμε ότι πρόκειται για ναό μεγάλων διαστάσεων. Η υπόθεση της ταύτισης του μνημείου με τον επισκοπικό ναό της πόλης ήταν ελκυστική αλλά συνάμα και πολύ πιθανή.

Η σωστική ανασκαφική έρευνα στη Μαξιμιανούπολη το 2001 αποτελεί συνέχεια εκείνης του 1999. Με την έρευνα αποκαλύφθηκε ο βυζαντινός ναός σε όλη του την περίμετρο και διευκρινίστηκε ο αρχιτεκτονικός του τύπος. Πρόκειται για περίκεντρο σε σχήμα εξαγώνου ναό που απολήγει στα ανατολικά σε τρεις κόγχες: την κεντρική και τις κόγχες της Πρόθεσης και του Διακονικού αντίστοιχα. Οι μεγάλες διαστάσεις του μνημείου, η επιμελημένη τοιχοποιία του και ο αρχιτεκτονικός του τύπος το κατατάσσουν αναμφίβολα σε ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία της βυζαντινής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Συγκεκριμένα ο ναός χαρακτηρίζεται από μεγάλη σε κλίμακα χρησιμοποίηση πλίνθων στα πλέον αυπαθή σημεία του και ειδικότερα στις γωνίες, όπου συγκεντρώνονταν οι ωθήσεις - δυνάμεις της ανωδομής.
Το μνημείο αποτελείται από τον κυρίως ναό και το νάρθηκα. Ο κυρίως ναός στεγαζόταν με μεγάλο τρούλο που εδραζόταν σε έξι ισχυρούς πεσσούς. Στο εσωτερικό του κυρίως ναού βρέθηκαν πεσμένα μεγάλα τμήματα τοιχοποιίας, προερχόμενα από τον τρούλο και γενικότερα την ανωδομή του. Στα πλάγια τμήματα του νάρθηκα δημιουργούνται αψιδωτά διαμερίσματα - παρεκκλήσια. Στο χώρο του νότιου παρεκκλησιού βρέθηκε το κλιμακοστάσιο που οδηγούσε στα υπερώα. Από τη μέχρι τώρα ανασκαφική έρευνα διαπιστώθηκε ότι το μνημείο δεν καταστράφηκε ξαφνικά, αλλά γνώρισε ένα στάδιο εγκατάλειψης και ερήμωσης.
Μολονότι ο αρχιτεκτονικός τύπος του περίκεντρου ναού απαντά περισσότερο κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο, τα μέχρι τώρα κινητά ερήματα (νομίσματα, κεραμική) καθώς και η εφαρμογή της τεχνικής της κρυμμένης πλίνθου σε μερικά τμήματα της τοιχοποιίας μας οδηγούν στους μεσοβυζαντινούς χρόνους και συγκεκριμένα μετά τα μέσα του 11ου αι. Είναι ωστόσο πολύ πιθανό ο ναός να ακολουθεί το σχήμα παλαιότερου - παλαιοχριστιανικού ναού που να προϋπήρξε στην ίδια θέση.
Απάντηση στην ακριβή χρονολόγηση του μνημείου και στην διευκρίνιση των επί μέρους οικοδομικών του φάσεων θα δώσει η συνέχιση της έρευνας με την αποκάλυψη του δαπέδου, του μαρμάρινου αρχιτεκτονικού του διακόσμου και των άλλων ανασκαφικών δεδομένων.

Χρηματοδότης: YΠΠΟ, Υπουργείο Μακεδονίας-Θράκης