Εξοχότατε κ. Πρόεδρε της Δημοκρατίας,
Θέλοντας ο Ηράκλειτος να αποδώσει με τον ιδιαίτερα στοχαστικό και συμβολικό, συχνά σκοτεινό και αφοριστικό, αλλά πάντα μεστό του λόγο τη φύση, και κατ' επέκταση την κοινωνία, ως μια διαρκή αντιπαράθεση, εξισορρόπηση και σύνθεση αντιθέτων και αντικρουόμενων δυνάμεων, διατύπωσε τη γνωστή σε όλους μας ρήση: «πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι, πάντων δὲ βασιλεύς, καὶ τοὺς μὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους, τοὺς μὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους».
Ανέκαθεν ο πόλεμος και η βία, ως έσχατη έκφραση και εκδήλωση της ταυτοτικής διάκρισης ανάμεσα σε «εμάς» και τους «άλλους», αποτέλεσαν και αποτελούν: κινητήριες δυνάμεις του βίου και της πολιτείας της ανθρωπότητας, καταστροφικούς και συνάμα γενεσιουργούς παράγοντες της ιστορίας, άμεσα και άρρηκτα συνδεδεμένους με αυτήν.
Στο ελληνικό παράδειγμα, ο πόλεμος βρίσκεται στην αφετηρία του εναρκτήριου έπους της ελληνικής ταυτότητας και ιστορίας, της ομηρικής Ιλιάδας, αλλά και στην αφετηρία του εναρκτήριου δημιουργήματος της ίδιας της ελληνικής και παγκόσμιας ιστοριογραφίας, των «Ιστοριών» του Ηροδότου, που πραγματεύονται την καθοριστική ελληνοπερσική σύγκρουση των αρχών του 5ου αιώνα π.Χ.
Στους Περσικούς Πολέμους, οι κατακερματισμένοι -σε πολυάριθμες, κατά κύριο λόγο αυτοτελείς και αυτόνομες, με έντονα τοπικιστικά χαρακτηριστικά και σε διαρκείς εσωτερικούς ανταγωνισμούς και συγκρούσεις πόλεις-κράτη- Έλληνες, συνασπίστηκαν για πρώτη φορά – έστω και μερικώς ή ατελώς – σε έναν κοινό πατριωτικό αγώνα για την αντιμετώπιση της Περσικής εισβολής, ο οποίος εξαρχής έγινε αντιληπτός ως αγώνας, όχι μόνο για τη διατήρηση της ελευθερίας και την υπεράσπιση βωμών και εστιών, αλλά και για την προάσπιση του ίδιου του τρόπου ζωής, της κοσμοαντίληψης και του πολιτισμού τους.
Πριν από τα Περσικά, οι Έλληνες αναγνώριζαν μεν μια μεταξύ τους συγγένεια και κοινή καταγωγή, ωστόσο η ιδέα μιας πανελλήνιας ενότητας ήταν εν πολλοίς ξένη. Εκπροσωπώντας την αμέσως επόμενη γενεά, ο Ηρόδοτος στην εξιστόρησή του παρουσιάζει τους Αθηναίους να διαβεβαιώνουν τους Σπαρτιάτες ότι δεν πρόκειται να μηδίσουν και να συμβάλουν στην υποδούλωση της Ελλάδας από τον «βάρβαρο», επικαλούμενοι ακριβώς «το ελληνικόν», τους συνεκτικούς δηλαδή δεσμούς της ελληνικότητας, που συνίστανται στο όμαιμο, το ομόγλωσσο, το ομόθρησκο και τα κοινά ήθη.
Αυτή η συνολική πολιτική, ιδεολογική και ευρύτερη πολιτισμική διαφοροποίηση και αντιδιαστολή μεταξύ Ελλήνων και Περσών, καθώς και η πραγματική ή εκλαμβανόμενη απειλή -που οι τελευταίοι συνιστούσαν για την ελληνική «ελευθερία» και το σύστημα ιδεών και αξιών, που στοιχειοθετούσε την «αρετή» των Ελλήνων- συνέβαλαν καθοριστικά στη διαμόρφωση των κύριων και σταθερών θεμελίων μιας κοινής ελληνικής ταυτότητας. Ακολούθως, μέσω της Ρώμης, αποτέλεσαν κατ' επανάληψη στο πέρασμα του χρόνου βασικά δομικά στοιχεία του εννοιολογικού και πολιτισμικού οικοδομήματος της ίδιας της Ευρώπης και κατ' επέκταση ολόκληρου του δυτικού κόσμου.
Μετά το τέλος της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας και διαπερνώντας το Μεσαίωνα, τα στοιχεία αυτά παρέμειναν ισχυρά και συνέχισαν να αποτελούν σημεία κοινής αναφοράς για όλα τα σημαντικά ιδεολογικά, πολιτικά και καλλιτεχνικά ρεύματα της Δύσης. Η Αναγέννηση, ο Κλασικισμός, ο Ρομαντισμός, ο Διαφωτισμός, με διαφορετικό κατά περίπτωση τρόπο, άντλησαν γνώση και έμπνευση από το ελληνικό σύστημα ιδεών και αξιών, που μετά τα Περσικά βρήκαν γόνιμο πεδίο να αναπτυχθούν και να ανθίσουν σε βαθμό τέτοιο, ώστε να αναχθούν αργότερα σε κορυφαία και ιδεώδη πρότυπα. Ο «κλασικός κόσμος» που αναδύθηκε θεωρήθηκε ότι ενσάρκωνε στην πλέον καθαρή και γνήσια μορφή τους τις έννοιες της «ελευθερίας» και της «αρετής», οι οποίες καθρεφτίζονταν στη φιλοσοφία, τις τέχνες και τα γράμματα, υλοποιούνταν και εμπεδώνονταν κατεξοχήν στην κοινωνική, πολιτική και στρατιωτική δράση.
Η επίδραση των Περσικών Πολέμων στον μετέπειτα αυτοπροσδιορισμό των Ελλήνων και στην ιστορική και πολιτισμική τους εξέλιξη υπήρξε σε μεγάλο βαθμό καταλυτική. Είχε όμως και σημαντικότατες ευρύτερες προεκτάσεις, οι οποίες εξακολουθούν έως σήμερα να είναι διακριτές στο δυτικό κόσμο και όχι μόνο. Η τεράστια αυτή δυναμική οφειλόταν στο γεγονός ότι, αντιμέτωποι με έναν πρωτοφανή υπαρξιακό κίνδυνο ενώπιον του συντριπτικά υπέρτερου στρατού των Περσών, που επέλαυνε δηώνοντας και καταστρέφοντας τις πόλεις και τα ιερά τους, οι Έλληνες κατόρθωσαν με μια ηρωική κοινή προσπάθεια να πετύχουν μια ανέλπιστη και μεγαλειώδη νίκη. Μια νίκη που συνιστούσε επιβεβαίωση και δικαίωση της αρετής και του φιλελεύθερου φρονήματός τους, χαλύβδωσε τον αυτοσεβασμό και την αυτοπεποίθησή τους και προκάλεσε μια έκρηξη πρωτότυπης δημιουργικότητας σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Πριν από τα Περσικά, οι περισσότερες από τις πολυάριθμες και διάσπαρτες ελληνικές πόλεις-κράτη παρέμεναν σε σημαντικό βαθμό απομονωμένες, συντηρητικές και εσωστρεφείς αγροτικές κοινωνίες. Μετά τα Περσικά η μεταξύ τους διάδραση εντάθηκε, απέκτησε συλλογικότερα χαρακτηριστικά και μια πιο ενεργή εξωστρεφή διάσταση, που αργότερα θα έθετε τις βάσεις για τη δυναμική επεκτατική τους εξάπλωση στην Ανατολή.
Πριν από τα Περσικά, η δημοκρατία αποτελούσε μια πρόσφατη ιδέα μικρής διάδοσης και επιρροής, που η πρώιμη πειραματική εφαρμογή της στην Αθήνα είχε ακόμη πολύ δρόμο να διανύσει ώσπου να εμπεδωθεί. Μετά τα Περσικά, η Αθήνα εξέλιξε και μεταλαμπάδευσε τη δημοκρατική ιδέα, αναδείχθηκε η ίδια σε μια τολμηρή, ριζοσπαστική δημοκρατία, και κατέδειξε ότι που παρά τις εγγενείς του δυσκολίες και αδυναμίες, ο τρόπος αυτός του πολιτεύεσθαι ήταν εφαρμόσιμος και εφικτός. Επιπλέον με τα πνευματικά και καλλιτεχνικά της επιτεύγματα απέδειξε ότι υπό τις κατάλληλες συνθήκες και προϋποθέσεις ήταν ο πλέον αποτελεσματικός και δημιουργικός.
Υπό τη φυσική και πνευματική ηγεσία της αθηναϊκής δημοκρατίας η περίοδος μετά τους Περσικούς Πολέμους χαρακτηρίστηκε από μια φιλοσοφική, πνευματική και καλλιτεχνική έκρηξη πρωτοφανών διαστάσεων. Γέννησε έννοιες, ιδέες, αντιλήψεις και θεσμούς, που όπως τα έργα του Περικλή στην Ακρόπολη -κατά τον Πλούταρχο- αν και δημιουργήθηκαν σε σύντομο χρόνο, έμελλε να διαρκέσουν για πολύ.
Αργότερα, μέσω της Ρώμης έμελλε να διαδοθούν και να εμπεδωθούν σε ολόκληρη τη δυτική Μεσόγειο και την Ευρώπη, θέτοντας τις βάσεις τόσο του νεοελληνικού, όσο και του ευρωπαϊκού και του δυτικού πολιτισμού, όπως τον γνωρίζουμε σήμερα. Η αναγνωρίσιμη ως κοινή πνευματική και ιδεολογική καταβολή και ταυτότητα των λαών, που τα ενστερνίστηκαν και τα καλλιέργησαν περαιτέρω, στηρίζεται εν πολλοίς στις προϋποθέσεις που δημιουργήθηκαν ακριβώς πριν 2500 χρόνια στις Θερμοπύλες και στη Σαλαμίνα.
Με αφετηρία την ελληνική νίκη στα Περσικά, η Ευρώπη επρόκειτο να αναπτυχθεί πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά με τόλμη και δυναμισμό, διατηρώντας ζωντανές, έστω και εν σπέρματι σε κάποιες περιόδους, τις ιδέες του ορθολογισμού, της φιλελεύθερης κοινωνίας των πολιτών και της δημοκρατίας.
